Rondela czy barbakan?

Brama Górna powstała najprawdopodobniej pod koniec XIV wieku. Została wybudowana po poszerzeniu granic Olsztyna w 1378 roku. O jakim zabytku mowa? O tym chyba najbardziej rozpoznawalnym w Olsztynie — Wysokiej Bramie. Miasto przed powiększeniem swojego obszaru otoczone było palisadą i fosą, która stanowiła sztuczną odnogę przepływającej nieopodal Łyny. W schyłku XIV wieku fosa została zasypana i w okolicy dzisiejszego placu Jedności Słowiańskiej powstała nowa. Pod koniec grudnia 2012 roku olsztyński archeolog Adam Mackiewicz dokonał bardzo ważnego dla historii naszego miasta odkrycia, dotarł on do pierwotnych murów pochodzących z XV wieku. Badania odsłoniły nie tylko fortyfikacje, ale również monety, wyroby ceramiczne, kule armatnie, kule ceramiczne do rażenia piechoty oraz sieć rur.

Miejsce odkrycia znają wszyscy olsztynianie. Znajduje się przed Wysoką Bramą. Archeolodzy nie są tak naprawdę do końca pewni, co odkryli. Z jednej strony mówi się o barbakanie, a z drugiej o rondeli. Barbakan jest fortyfikacją przejazdową, a rondela konkretnym urządzeniem obronnym. Naukowcy nie mają 100 proc. pewności, że obiekt był przejazdowy. Na pewno za to miał charakter obronny, to nie ulega żadnej wątpliwości. — Teoretycznie zespół ten wpisuje się w definicję barbakanu, ale nie w kontekst powszechnie rozumiany, zarezerwowany dla rozbudowanego barbakanu w Warszawie czy Krakowie — mówi Aneta Wojciechowska-Grygo, architektka biorąca udział w badaniach rondeli. — Rondela na pewno pasuje idealnie pod względem sposobu funkcjonowania i przede wszystkim formy — dodaje. Obok budowli odkryto również pozostałości mostu.

Realizacja Wysokiej Bramy to wynik powiększenia obszaru Olsztyna. W średniowieczu poszerzanie granic miasta postępowało sukcesywnie. Najpierw zmieniano dokument lokacyjny, co miało miejsce w 1378 roku. Następnie zasypano odcinek fosy, który pierwotnie przebiegał wzdłuż ul. Lelewela i południowej granicy obecnego Targu Rybnego. Ciekawe jest to, że średniowieczna fosa wyglądała prawdopodobnie zupełnie inaczej, niż wszyscy sobie wyobrażają. — Możliwe jest, że olsztyńskie fosy były suche lub np. płytko wypełnione mułem — mówi Agata Wojciechowska-Grygo. Kolejnym etapem zmiany granic miasta była budowa Bramy Górnej (Wysokiej) wraz z szyją i murami obronnymi. Jako kolejny etap rozbudowy fortyfikacji powstała rondela, przystosowana do obrony artyleryjskiej. Między aktem lokacyjnym a powstaniem rondeli minęło zapewne kilkadziesiąt lat. Prawdopodobnie nie była do tego potrzebna rozbiórka starszych fortyfikacji. Adam Mackiewicz podejrzewa, że fortyfikacje sprzed poszerzenia granic miasta stały w miejscu kamienic przy ulicy Lelewela, a do powiększenia Olsztyna potrzebne było jedynie zasypanie fragmentu fosy. Rejon w okolicach Wysokiej Bramy został po prostu w dalszym etapie podzielony na parcele, zabudowany i zasiedlony.

Olsztyńska starówka wciąż kryje przed nami wiele tajemnic. Nadal nie wiadomo, czy mury ciągnęły się aż do koryta rzeki. — Od odkrytych reliktów mostu przy Bramie Górnej prawdopodobnie mur tzw. przeciwskarpy załamywał się w kierunku muru wysokiego i na odcinku mniej więcej od Bramy Górnej do fosy zamkowej miasta bronił tylko jeden ciąg muru. Przy moście, po stronie przeciwległego (zewnętrznego) przyczółka znajdowało się najprawdopodobniej kolejne istotne dzieło obronne, którego relikty odkryto w ostatnim wykopie. Na razie widać tylko fragment i aby powiedzieć coś więcej, trzeba by poszerzyć wykop w kierunku zewnętrznym — mówi Agata Wojciechowska-Grygo.